Özgür İrade Başa Bela... Oluyor Bazen

Bu sefer, önceden yazdığım bir yazıyı paylaşıyorum. Konu ise özgür irade.

Spinoza Ethica'da özgür iradenin bir var olmadığını, hatta sanırım yanılsama olduğunu ileri sürüyor. Halbuki ben bu yazıda özgür iradenin varlığını ispatlamıştım, hem de Spinoza'nın tekniğiyle! Daha fazla araya girmeden yazımı kopyalayıp buraya yapıştırıyorum:

(Bu yazı, Spinozavari bir diyalektikle yazılmak istenmiştir.)

Tanım: Özgür irade kavramından; başka herhangi bir baskı altında olmadan, kendi isteğine göre, iki ya da daha fazla seçenek arasından en az birini seçebilme gücünü anlıyorum.

Açıklama 1: "Başka herhangi bir baskı altında olmadan" ifadesini "başka herhangi bir baskı veya zorlama altında olmadan" şeklinde kullanmadım. Çünkü baskı ve zorlama aşağı yukarı aynı anlama gelmektedir. Hatta ben aralarında hiçbir fark göremedim.

Açıklama 2: "Kendi isteğine göre" ifadesini tercih ettim. Çünkü işin içine ihtiyaç ve yönelimi katmam uygun olmazdı. İhtiyacı gidermemeyi seçip bundan doğacak sonuçları göze almak veya bir yönelimi bastırmayı seçip onu bir kenara atmak da mümkündür. Ve bu eylemler de istekten kaynaklanır.

Açıklama 3: "İki ya da daha fazla seçenekten birini seçebilme" yerine "iki ya da daha fazla seçenekten en az birini seçebilme dedim. Çünkü;

1. Tek bir seçeneğiniz varsa onu seçmek zorundasınızdır çünkü başka seçeneğiniz yoktur ki bu durumda zaten özgür iradeden bahsedilemez. Ama bu durumda dahi seçmemeyi seçme hakkınız vardır. O halde,

2. En az iki seçenek var olmak zorundadır. Bu seçeneklerden de en az birisi seçilmek zorundadır.

3. Birden daha fazla seçeneği seçmek mümkündür.

Ek Açıklama: Seçeneklerden en az birini seçmek zorunda olmamız özgür iradeye aykırı değildir. Çünkü a) seçeneklerden en az birini seçme yeteneğine sahip olup olmamayı seçebiliyor olsaydık bu, seçme yeteneğimizin zaten var olduğu anlamına gelirdi ki saçmadır. (Paradoksaldır.) Buradaki seçenekleri tek tek ele alırsak:

1. Seçme yeteneğine sahip olmayı seçiyorum. (Bunu seçebiliyorsan zaten seçme yeteneğine sahipsin. Öyleyse paradoksaldır.)

2. Seçme yeteneğine sahip olmamayı seçiyorum. (Seçme yeteneğine sahip olmamayı seçmek bir seçme yeteneğidir fakat seçme yeteneğine sahip olmamayı seçersen artık seçme yeteneğine sahip olmamayı seçemezsin ve seçme yeteneğine sahip olursun ki bu da çelişik ve paradoksaldır.)

3. Seçme yeteneğine sahip olup olmamak arasında seçim yapmamayı seçiyorum. (Seçme yeteneğine sahip olup olmamak arasında seçim yapmamayı seçersen -ki a'ya terstir- yani seçim yapamazsan bu, özgür iradenin olmadığı anlamına gelir. Fakat bir seçim yapabilmen özgür iraden olduğu anlamına gelir ki bu ikisi çelişiktir. Ayrıca, böyle bir şık seçilemez çünkü mantığın ikinci yasasına -çelişmezlik- terstir. Ya seçme yeteneğine sahip olmak seçilecektir ya da sahip olmamak. Fakat bunların çelişikliği gösterilmişti. O halde seçeneklerden en az birini seçmek zorunludur.)

İspat: Mantıken iki seçenek vardır: Bir eylem ya eylenir ya da eylenmez. Üçüncü bir alternatif yoktur. Bu iki seçenekten birini seçebilmek için seçme yeteneği dediğimiz özgür irade var olmalıdır. Aksi halde her ikisi de seçilmemiş olur ki saçmadır. O halde özgür irade totolojiktir.

Sonuç: Özgür irade vardır.

Q.E.D. (Quod Erat Demonstrandum)

Örnek Olay: Diyelim ki bir rahatsızlığınız için birçok defa hastaneye gittiniz. Fakat ne zaman gitseniz size aynı ilacı yazdılar, bu ilacın ise size iyi gelmediği kanaatindesiniz. Sadece bir kere farklı bir ilaç denediniz, bu da size iyi gelmedi. Bu arada rahatsızlığınız için kullanılan başka ilaçları araştırmışsınız ve "O kadar ilaç var, bana hep aynısı yazılıyor." diye hayıflanıyorsunuz. Hastaneye bir sonraki gidişinizde doktor bıkmış bir şekilde "Söyle bana, ne istiyorsan onu yazayım." diyor. Bir anda önünüzde birçok seçenek beliriyor. Hangisini seçeceğiniz konusunda o kadar kararsızsınız ki içinizden "Özgür irade başa bela... oluyor bazen." diyorsunuz.

(Yaşanmış bir olaydan, değiştirilerek aktarılmıştır.)